De ongekroonde koning van het leidmotief

Jaws: Dun, dun, dun-dun, dun-dun, dun-dun. Er is weinig zo subtiel als het leidmotief in een goede film, weinig zo overheersend, zo extreem. Weinig dat zoveel associaties, gevoelens, herinneringen en discussie oproept. Een solide leidmotief kan je stemming doen omslaan van euforie naar melancholie. En de koning van die ervaring is niemand minder dan John Williams.

Een goed leidmotief in de film is een aankondiging, een omslag van de sfeer, karakterisering. Een goed leidmotief kan zelfs een hele film samenvatten. Zodra je het deuntje van Jaws hoort denk je aan de spanning van de film, de enorme witte haai die eraan zit te komen maar nog even op zich laat wachten, het onvermijdelijke drama dat volgt. Als je aan het kasteel in Harry Potter denkt komt onvermijdelijk de mystieke muziek met hoge tonen, als het bespelen van wijnglazen, in je op die langzaam aanzwelt tot complete magie.

Maar wat is een leidmotief in de film nu exact? Sinds jaar en dag spreekt men in de filmwereld van de Wagneriaanse aanpak. Genoemd naar Richard Wagner, een Duitse, innovatieve componist die bekend is van zijn streven naar een “Gesamtkunstwerk” waar gesproken woord, muziek en beeld zo harmonieus mogelijk samenkomen op het toneel. Dat houdt in dat voor bepaalde situaties, scenes of karakters altijd eenzelfde soort muziek wordt gebruikt zodat de kijker/luisteraar meteen begrijpt wat zich gaat afspelen. Zo gebruikt Wagner chromatische toonladders voor zaken waar de toeschouwer negatieve associaties mee moet hebben en diatonische toonladders voor de positieve zaken. De chromatische toonladder gebruikt halve noten die elkaar opvolgen, deze klinken net wat wrang tegenover elkaar waardoor er automatisch frictie/spanning wordt opgeroepen bij de luisteraar. De diatonische toonladder gaat uit van opeenvolgende hele noten die heel soepel op elkaar volgen wat voor een ontspannen/probleemloos gevoel zorgt.

John Williams houdt zich heel strak aan Wagner’s methode en dat is één van de redenen dat zijn leidmotieven zo’n succes zijn. We herkennen zijn manier van werken onbewust uit talloze andere films en toneelstukken en het is aangetoond dat door het gebruik van deze toonladders sowieso de gewenste gevoelens worden opgeroepen. De chromatische muziekstukken die de haai in Jaws aankondigen, Voldermort in Harry Potter of Darth Vader in Star Wars zijn zonder dat we ze ooit eerder gehoord hebben al herkenbaar als negatief. Terwijl de diatonische stukken die gebruikt worden voor Superman, Indiana Jones, Robin Hood of Luke Skywalker exact het tegenovergestelde doen. Bij Wagner zijn methode voor het componeren van een goed leidmotief, geadopteerd en geperfectioneerd door John Williams voor de film, horen echter nog enkele elementen die wellicht logisch in de oren klinken maar toch erg belangrijk zijn voor het gewenste effect. Zo worden er heldere, zuivere, hoge tonen gebruikt bij diatonische stukken om de positiviteit te versterken en obscure, onzuivere, lage tonen bij de chromatische composities.

Hij gaat wat dat betreft haast schematisch te werk bij zijn muziekstukken en het zal je niet overkomen dat je één van zijn leidmotieven over het hoofd ziet, zo overduidelijk zijn ze. Wat dat betreft verschilt Williams van andere grote filmcomponisten als Mychael Danna (onder andere bekend van Life of Pi, Little Miss Sunshine en Moneyball) of Howard Shore (Se7en, The Lord of the Rings en Hugo), die pogen om soepelere muzikale overgangen te creëren waardoor het leidmotief wat meer verborgen is. Waardoor die veelal ook minder goed blijven hangen in het geheugen en daardoor, betwistbaar, minder iconisch zijn. En waar die soepele overgangen en het samensmelten van muziekstukken de kracht is van een componist als Howard Shore. Is het feit dat Williams dit niet doet juist weer zijn kracht. Zodra een leidmotief van hem begint is er geen ruimte meer voor andere muziek en in veel gevallen zelfs niet voor ander geluid. Het motief is allesoverheersend en wordt daardoor razendsnel gekoppeld aan de persoon of situatie waar deze bij wordt geïntroduceerd.

Uiteindelijk kan je stellen dat de leidmotieven van John Williams gestoeld zijn op een tweetal pijlers. Ten eerste de klassieke regels van Richard Wagner en daarnaast dat zijn leidmotieven alle ruimte krijgen zonder ander geluid en/of muziek om af te leiden. Echter vergeten we dan nog één duidelijke pijler en dat is simplisme, misschien wel de belangrijkste. Iedereen kan de stukken van Williams neuriën, muzikaal of niet. Ze blinken uit in hun eenvoud.

Geschreven voor:
Weekendbijlage Volkskrant Film, een achtergrondartikel waarbij wordt uitgegaan van een bepaalde mate van algemene kennis, brede woordenschat en diepere interesse in de achterliggende werking van film/muziek.